In bijna alle NLP trainingen leren NLP-ers wat de Logische Niveaus zijn en hoe je ermee kunt werken. De Logische Niveaus zijn ontwikkeld door Robert Dilts. Dilts behoorde bij de groep van eerste leerlingen van Bandler en Grinder en hij hielp mee bij het uitdragen en het verder ontwikkelen van NLP. Het model van de Logische Niveaus is gebaseerd op het werk van Bateson (the Logical Steps of Learning). Het idee voor de Logische Niveaus ontstond tijdens de lessen die Dilts volgde bij Bateson, o.a. over the Logical Steps of Learning.
Logical Steps of Learning
The Logical Steps of Learning is een model dat de categorieën van leren en de niveaus in het proces van leren inzichtelijk maakt. Volgens Bateson zijn er 2 manieren van leren. Type 1 is stimulus – response, de conditionering (Pavlov effect), type 2 is het leren door te begrijpen in welke context de stimulus plaatsvindt, waardoor het mogelijkheid wordt om er een preciezere betekenis aan te geven. Het wordt bijvoorbeeld mogelijk om te leren van fouten. Daarnaast onderscheidt Bateson 5 niveaus van leren. Op het laagste niveau wordt er alleen gereageerd op de omgeving, de context. Op de hogere niveaus wordt van fouten geleerd, ontstaan keuzemogelijkheden en kan in het proces van leren steeds grotere stappen worden gemaakt. Volgens dit model omvatten de hogere niveaus ook de leercapaciteiten van de onderliggende niveaus. Andersom bestaat op niveau 1 nog niet de leercapaciteit van niveau 2 en op niveau 2 nog niet die van niveau 3.
Logische niveaus
Dilts gaf o.a. les in wat hij noemde ‘Sleight of Mouth’, een set van verbale patronen om negatieve uitspraken te herkaderen. Door deze lessen ontdekt hij dat er blijkbaar een hiërarchie bestaat in wat iemand belangrijk vindt en dat die belangrijkheid toeneemt naarmate de uitspraak iets zegt over iets dat heel dichtbij staat. Het waren zinnen zoals in het voorbeeld hieronder, waardoor zijn ideeën over deze hiërarchie vorm kregen. De eerste zin raakt iemand het minst, de laatste het meest.
- Dat ding in jouw omgeving is gevaarlijk.
- Jouw acties in die omgeving zijn gevaarlijk.
- Jouw ongeschiktheid om de juiste beslissingen te nemen is gevaarlijk.
- Jouw waarden en overtuigingen zijn gevaarlijk.
- Jij bent gevaarlijk.
Op basis van deze ontdekkingen kon hij ook labels hangen aan de niveaus die hij binnen die hiërarchie onderscheidde. Omgeving staat het verste weg, dus dat werd het laagste niveau. Identiteit, dat wat je bent, werd het hoogste niveau. Het model van Logische Niveaus was geboren. De hiërarchie van Logische Niveaus houdt niet in dat hogere niveaus belangrijker zijn, maar juist dat ze een grote invloed hebben op de processen van interactie op het niveau dat daar direct onder ligt. Logischerwijs houdt dit in dat daarmee een grote invloed bestaat vanuit de bovenliggende niveaus naar de onderliggende niveaus en dat de invloed van beneden naar boven vele malen kleiner is, als die al zou bestaan.
Wat opvalt is dat de omgeving een onderdeel is geworden van dit model. In de ‘Logical Steps of Learning’ van Bateson bestaat er een interactie met de omgeving, de context, en is de omgeving geen onderdeel in het leerproces. Met de kennis en inzichten die ik nu heb is het logisch dat de omgeving geen deel kan zijn van het model. Het model representeert een persoon en de omgeving ligt buiten die persoon. Die omgeving kan ook steeds veranderen. Wij reageren op prikkels uit de omgeving. De interactie met de omgeving zoals Bateson die ook al zag.
De meeste NLP-ers zijn meer bekend met dit 2e plaatje. In dit 2e model is ‘Missie’, het doel in het leven, toegevoegd. Toen ik NLP leerde in 2003 werd dit 2e plaatje gebruikt. Ik leerde dat er tussen de niveaus een grote invloed is van boven naar beneden en dat er nauwelijks een invloed is van een onderliggend niveau naar de bovenliggende niveaus. We gebruikten dit model om meer informatie te krijgen over het sturen van gedrag en dat deden we door vanuit een bepaald niveau naar het onderliggende niveau te kijken. In de praktijk deden we dat door de namen van de verschillende niveaus op een blaadje te schrijven, waarna de blaadjes in de juiste volgorde op de grond werden gelegd. Door vanuit de positie van het ene blaadje bijvoorbeeld Vaardigheden naar Gedrag te kijken wordt duidelijk welke vaardigheden je nodig hebt voor een bepaald gedrag. Ik denk dat veel NLP-ers deze techniek of een variant daarop (nog) wel kennen .
Is het model logisch?
Een aantal jaren later, ik was intussen NLP trainer geworden, ging ik zelf de Logische Niveaus uitleggen. Door uit te leggen wat het model van de Logische Niveaus inhoudt, kreeg ik meer inzicht in het idee erachter en naarmate ik meer wist kreeg ik het gevoel dat er iets niet klopte. Opeens zag ik het. De voorbeelden die werden gebruikt dekken lang niet alle situaties af. Een voorbeeld dat de uitleg van de Logische Niveaus ondersteunt is:
In een bedrijfsrestaurant laat iedereen alles liggen en wordt er nauwelijks opgeruimd. Het plaatsen van vuilnisbakken heeft geen of nauwelijks invloed op het gedrag van de mensen. Het is dus duidelijk dat door de omgeving te veranderen er nog niets gebeurt op het niveau van gedrag. Door mensen duidelijk te maken dat het belangrijk is om op te ruimen (Waarden) zullen ze eerder bereid zijn om hun gedrag (Gedrag) aan te passen en het aanpassen van gedrag wordt positief beïnvloed als men leert hoe ze kunnen opruimen (Vaardigheden).
Voordat ik met NLP in aanraking kwam heb ik met mijn gezin 14 jaar in 3 verschillende landen in Afrika gewoond en gewerkt. Elk land weer met een eigen cultuur. Het eerste wat wij deden was ons aanpassen aan de omgeving en dat betekende dat we ons gedrag gingen aanpassen en dat opeens andere dingen belangrijk werden. Kortom doordat de omgeving veranderde, veranderden de bovenliggende niveaus vanzelf mee. De omgeving had blijkbaar heel veel invloed op wat we belangrijk vonden (Waarden en overtuigingen) en hoe we ons gingen gedragen (Gedrag). In situaties zoals hierboven beschreven, gaat de logica van de Logische Niveaus niet op.
Met dat inzicht ben ik de Logische Niveaus eens verder gaan onderzoeken. Wyatt Woodsmall, ook een NLP ontwikkelaar, wees in zijn stuk ‘So called Logical Levels’ op het onlogisch gebruik van de ‘omgeving’ in het model van de Logische Niveaus en bevestigde daarmee mijn vermoeden.
Vaardigheid of Gedrag
Dilts ziet vaardigheden als een van de niveaus in deze hiërarchie van Logische Niveaus. Maar wat wordt hier met vaardigheden bedoeld? Is dat iets wat iemand goed kan doen, of is het iets dat iemand goed weet (kennis van heeft)? In beide gevallen gaat het om een strategie in het denken, waarbij die strategie in het eerste geval uitmondt in fysiek gedrag. We zien die persoon iets doen waardoor we weten dat die persoon daarin vaardig is. In het tweede geval kan de strategie uitmonden in het nemen van een beslissing.
NLP-ers leren dat gedrag meer is dan dat wat wij aan iemand kunnen zien. Gedrag begint in het denken en is een geheel dat zowel mentale als fysieke stappen omvat. NLP-ers noemen dit een strategie.
Het lijkt erop dat Dilts hier een splitsing maakt tussen strategie (vaardigheid) en gedrag, waarbij gedrag blijkbaar alleen de fysieke handelingen zijn die vanuit de omgeving kunnen worden waargenomen. Eigenlijk is dit vreemd, want vanuit NLP standpunt zijn strategieën en gedrag met elkaar verweven. Vaardigheden zijn op zich gedrag. Door specifieke strategieën te oefenen wordt nieuw gedrag (vaardigheid) gecreëerd. Elke strategie is op zich een vaardigheid en tegelijkertijd gedrag.
Perspectief
Door gebruik te maken van het model van de logische niveaus krijg je best wel wat inzichten over gedrag en hoe gedrag gestuurd kan worden. Het verkrijgen van deze informatie is dan ook een goede reden om het model van Logische Niveaus te gebruiken. Maar vanuit het ene niveau naar het andere kijken is exact hetzelfde als vanuit de ene positie naar de andere positie te kijken, ook zonder dat er een hiërarchie bestaat. In NLP is het gebruiken van posities om van daaruit meer informatie over andere posities te krijgen een techniek op zich. Het is het werken met Perspectief. Vanuit welk perspectief, positie, bekijk je iets. Associëren en dissociëren zijn hier een onderdeel van. Voor het verkrijgen van meer informatie bestaat dus al een techniek, daarvoor hebben we de logische niveaus niet nodig.
Conclusie
Alle lof voor het werk van Robert Dilts. Met de informatie en de inzichten van toen waren de Logische Niveaus een mijlpaal in het proces van NLP ontwikkeling. Misschien was het niet zo handig om de omgeving deel te laten uitmaken van het model. Als Dilts de omgeving eruit had gelaten dan zou de logica van de grotere invloed van boven naar beneden en weinig invloed van beneden naar boven meer consistent zijn geweest, want waarden geven richting aan gedrag en overtuigingen zetten gedrag in beweging.
Met de kennis van nu weet ik dat ons denken niet hiërarchisch werkt, maar meer holistisch, waarbij informatie een directe invloed heeft op overtuigingen en waarden. Ik durf daarom te zeggen dat de Logische Niveaus intussen achterhaald zijn. Samengevat:
- De ‘omgeving’ is geen onderdeel van een persoon, dus kan geen onderdeel zijn van het model.
- Informatie uit de omgeving heeft direct effect op overtuigingen en waarden.
- Meer informatie kan ook worden verkregen door te werken met posities (perspectief).
Kortom de Logische Niveaus zijn eigenlijk helemaal niet zo logisch (meer) en naar mijn mening nu overbodig geworden.
Modellen en technieken zijn hulpmiddelen, ze zijn niet heilig. Ik vind dat NLP intussen meer is geworden dan alleen het veranderen van gedrag. In mijn beleving gaat NLP veel meer over het sturen van het denken. Het denken waarmee we gedrag initiëren. Laten we dat denken eens verder onderzoeken.
Natuurlijk mag je de Logische Niveaus gewoon blijven gebruiken, maar bedenk dan wel waarom het werkt – perspectief.